اخلاط اربعه یا اخلاط 4گانه جمع خلط است. که به مزاج چهارگانه آدمی تعبیر می شود. در طب سنتی 4نوع طبع یا مزاج داریم . مزاج سودایی یا سرد و خشک، مزاج بلغمی یا سرد و تر، و مزاج صفراوی یا گرم و خشک و مزاج دموی یا اصطلاحا به گرم و تر معروف هستند
اخلاط جمع خلط است؛ اخلاط اربعه یا اخلاط 4 گانه به چهار مزاج بدن تعبیر می شود. در طب سنتی و طبیعت‌گرایی، بسیار از اخلاط 4 گانه صحبت می شود. و هنگام مراجعه به پزشک نیز برای درمان، پاسخ‌هایی مرتبط با این موضوع برای ما مطرح می شود. امّا منظور از اخلاط 4 گانه یا خلط ها چیست؟ در این مقاله به معرفی اخلاط 4 گانه و نقش آنها در سلامت جسم و روان انسان می پردازیم.
از دیدگاه طب سنتی، خون انسان از چهار ماده اصلی تشکیل شده است. این 4 ماده یا خلط خود شامل مزاج‌هایی هستند. این اجزاء که به صورت مایع در خون و بدن انسان به مقادیر متفاوتی وجود دارند؛ اخلاط 4 گانه نامیده می شوند. و به شکل زیر نام گذاری شده‌اند.
از بین این 4 خلط، دو خلط دم و بلغم بیشترین حجم خون را تشکیل می دهند؛ و هر کدام نیز نقش خود را دارند. دم به عنوان مهم‌ترین خلط، ماده مصرفی و تامین‌کننده انرژی بدن و اعضای بدن نظیر قلب، عضلات و … است. بلغم به عنوان مایعی برای مصرف در بخش‌های محرک، نرم و چربی‌ها و مفاصل مورد استفاده است. و در صورت کمبود دم به عنوان جایگزین آن در بدن مصرف می شود.
صفرا به عنوان حامل مواد غذایی برای نقاط انتهایی بدن مانند نوک انگشت و نفوذ آن در مویرگ‌ها شناخته می شود. و سودا به عنوان ماده نگهدارنده و محکم کننده بدن در استخوان‌ها و نظیر آن به شمار می رود. تا بدینجای مقاله تلاش کردیم تا نگاهی به چیستی اخلاط و نقش آنها در بدن بپردازیم. پس از این به سراغ تاریخچه و فلسفه خلط ها خواهیم پرداخت.
مانند فلسفه، در طب و پزشکی نیز دو دیدگاه شرقی و غربی موجود بوده که دیدگاه شرقی مبتنی بر طبیعت‌گرایی اصول و مبانی خود را بنا نهاده و درمان را مبتنی برا آن پیش می برد. بسیاری در خصوص اخلاط 4 گانه معتقدند ابتدا ارسطو و بقراط مبتنی بر عناصر 4 گانه آب، باد، خاک و آتش نظریه اخلاط را مطرح کرده‌اند. چهار مایع شامل خون(دم)، بلغم، صفرا و سودا که در یونان با عنوان آمیزه شناخته می شد در عربی به خلط ترجمه و تفسیر شدند.
فلسفه اخلاط چهارگانه بقراط اولین بار در کتابی با عنوان “درباره طبیعت انسان” که توسط داماد و شاگرد او نوشته شده، مطرح گردید. گرچه افرادی نظیر جالینوس معتقدند این کتاب از خود بقراط است. در رساله درباره طبیعت انسان، 4 مایع و رطوبت در داخل بدن مطرح می شوند که سرچشمه بیماری‌ها و کسالت از آن منشاء شده است. این رطوبت‌ها در نگاه بقراط بلغم، صفرا، خون و آب هستند.
با توجه به نکات مذکور در بالا، بقراط خلط چهارم را مایعی شفاف و آب بوده است. اخلاط 4 گانه بعدها توسط جالینوس و مبتنی بر نظریه بقراط این‌گونه مطرح شدند: خون، صفرای زرد، صفرای سیاه(سودا) و بلغم.
با وجود تفاسیر ذکر شده امّا شواهد نشان می دهد هندوها پیش از بقراط خلط ها را مطرح کرده‌اند. آنها معتقد بودند بدن شامل سه ماده اولیه هوا، بلغم و صفرا که مبتنی بر 3 نیروی کنترل‌کننده هستی در فلسفه ایشان تشکیل شده است.
با این حال اگر نگاهی جامع‌تر به این موضوع بیاندازیم مشاهده می شود فلسفه طبیعت‌گرایی که اکنون در شرق طرفدار دارد، همیشه مبتنی بر نگاه فلسفی و طبیعت آن منطقه، اخلاط را مطرح کرده است. با کمی دقّت متوجه می شویم فلات ایران، منطقه‌ای 4 فصل، هند 3 فصل و چین 2 فصل هستند و در چین، اخلاط 2گانه مبتنی بر فلسفه یین و یانگ، در هند اخلاط 3گانه و در ایران مبتنی بر اخلاط 4 گانه طب سنتی نظریات خود را مطرح می کنند. در ادامه به رابطه مزاج و اخلاط 4گانه و دلایل اهمیت این خلط ها می پردازیم.
خلط های 4گانه در طب سنتی شرقی، چنان اهمیت داشته و دارد که بسیاری از بزرگان این حوزه، طب اخلاط را بجای طب ایرانی مطرح می کنند. باید اشاره کنیم که مقدار خلط ها در خون و بدن با عواملی مانند فصل، گرما و سرمای هوا، جنسیت، ساعات شبانه و مهم‌تر از همه رژیم غذایی تغییر می کند. همین تغییر ممکن است تعادل اخلاط را از بین ببرد. اثراتی که از بین رفتن تعادل اخلاط 4 گانه ممکن است بوجود آورد شامل تغییر خلق و خو، علایق، رژیم غذایی، چاقی و لاغری، رنگ بدن و پوست، رشد یا ریزش مو و … می شود. همین موضوع باعث شده تا وجود تعادل در اخلاط چهار گانه بسیار حائز اهمیت باشد.
اساس طب سنتی بر مزاج شناسی و اهمیت وجود تعادل طبیعی در بین خلط ها پایه گذاری شده است، لذا برای رسیدن به رابطه مزاج و اخلاط به تعادل بین اخلاط توجه می کنیم. مزاج شناسی در طب سنتی بر این بنا شده که، بسته به مقدار خلط ها در خون و بدن، می توان یک طبع غالب برای افراد مشخص کرد. از همین حیث افراد با بررسی ویژگی‌های ظاهری، علایق و تمایلات‌شان، مقدار هر خلط در بدن آنها و سپس تشخیص خلط غالب، به صفراوی، دموی، سودایی و بلغمی تقسیم می شوند.
پس از بررسی عمیق اخلاط، اهمیت و ارتباط آن با مزاج شناسی، هر خلط را به صورت جداگانه موشکافی کنیم.
خلط دم(خون)، یکی از مهم‌ترین و برجسته‌ترین انواع خلط در بدن انسان است؛ که از پخته شدن بلغم به وجود می‌آید. این نوع خلط از این حیث بهترین و حیاتی‌ترین خلط در بدن محسوب می‌شود، زیرا وظیفه آن رساندن غذا و اکسیژن به سلول‌ها و بافت‌های بدن است.
دم که به عنوان بیشترین انواع خلط در بدن انسان با مصرف غذاهای اصلی ایجاد می‌شود؛ باعث رشد و نمو اعضا بدن است. لذا در بدن کودکان و نوجوانان که در دوران رشد قرار دارند؛ به ویژه مقدار بیشتری از این خلط مورد نیاز است. خلط دم نقش مهمی در حفظ گرمای بدن دارد و از علائم زنده بودن بدن است. خلط دم یا خون به دو نوع طبیعی و غیر طبیعی تقسیم می‌شود:
خلط بلغم، مایعی لزج با خصوصیات شبیه آب (بی‌رنگ و بی‌طعم و بی‌بو) است. و در هر نقطه‌ای از بدن که نیاز به رطوبت بخشی و انعطاف‌پذیری دارد، خلط بلغم بیشتر یافت می‌شود.
این خلط در بافت‌های زیر‌پوستی، چربی، مایع مفصلی و ترشحات مخاط‌های بدن (که مخاط‌ها را لزج و مرطوب نگه می‌دارد) حضور دارد. همچنین، ماده پایه مغز و نخاع نیز بلغم است. یکی از مزایای این خلط اینه که می‌تواند به خلط دم تبدیل شود. و در هر نقطه‌ای از بدن که حرارت افزایش پیدا کند؛ بلغم به خلط دم تبدیل می‌شود. و آن عضو را تغذیه می‌کند.
بنابراین، این خلط به عنوان یک ذخیره‌ای برای تغذیه بدن عمل می‌کند. همچنین، انعطاف‌پذیری و ضربه‌پذیری بدن از جمله خصوصیاتی است که این خلط برای ما داراست. و همانند سایر اخلاط، این خلط نیز برای بدن لازم و مفید است. خلط بلغم نیز مانند دم یا خون به دو نوع طبیعی و غیر طبیعی تقسیم می‌شود:
خلط صفرا به عنوان یک خنثی کننده برای بلغم شناخته شده و گرم، تر و سبک تر از خون به حساب می‌آید. این خلط که در کبد تولید می‌شود به عنوان ماده مصرفی ریه‌ها، کیسه صفرا و شش‌ها استفاده می‌شود.
این مایع رقیق به علت داشتن برندگی و تیزی باعث شکسته شدن پیوندهای مواد غذایی و همچنین چربی‌ها می‌شود. و بر سرعت هضم غذا می افزاید. در سوی دیگر، بخاطر کوچک بودن می تواند به عروق ریز و مویرگ ها نفوذ کند؛ و مواد غذایی را به دورترین قسمت های بدن نیز برساند.
انواع صفرا شامل صفرای طبیعی و غیرطبیعی است. صفرای طبیعی در موارد طبیعی ذکر شده مصرف می شود امّا صفرای غیرطبیعی به علت ترکیب شدن با خلط های دیگر از حالت عادی خارج شده و به سودا تبدیل می شود.
داغی بیش از اندازه بدن، آکنه و جوش در سر و صورت، عصبانیت و پرخاشگری از نشانه های افزایش صفرا است. و با زرد شدن پوست و چشم، بی میلی شدید نسبت به غذا، احساس لرزه در بدن و در خواب به حد خود می رسد.
سودا در حالت طبیعی خود، غلیظ تر از دیگر خلط ها است. و به عنوان رسوبات و تیرگی خون شناخته می شود. سودا دو بخش دارد، بخشی که همراه با مواد از کار افتاده خون به طحال می ریزد. و بخش دیگر به همراه خون برای مصارف هدف سودا نظیر تاندون ها، تغذیه مو، ناخن و استخوان استفاده می شود.
بخش اول خلط سودا که با سلول های مرده به طحال می ریزد، بعد از هضم با کمک ترشی خود بر دهانه معده گرسنگی را تحریک می کند. از همین رو، اگر برای طحال مشکلی بوجود آید، با افزایش سودا در خون، بیماری هایی نظیر سرطان ، واریس، جذام و … شکل می گیرد.
سودا نیز دو نوع طبیعی و غیرطبیعی دارد. سودای طبیعی ترشی و گس بودن را در مزه خود به همراه دارد. برخلاف سودای طبیعی، سودای غیرطبیعی از سوختن و ترکیب شدن دیگر خلط ها تولید می شود. سودای زردابی، حاصل سوختن صفرا و مزه ای تلخ، سودای بلغمی، حاصل سوختن بلغم و ترش، سودای خون که سودای دموی نام دارد نیز شور یا شیرین است.
جالبه بدانید که در طب سنتی عامل اصلی بواسیر خون کثیف سودایی است. و پاکسازی خون غلیظ سودایی از روش های موثر درمان خانگی بواسیر بشمار میرود.
خلط ها در طب سنتی و ایرانی، مهم ترین عناصر تشکیل دهنده مواد بدن شناخته شده و به عنوان اخلاط 4گانه مبتنی بر عناصر طبیعت تعریف شده اند. در همین راستا، خلط ها در بدن انسان نقش مهمی در حفظ سلامتی و عملکرد اعضای بدن دارند. خلط دم، خلط بلغم، خلط صفرا، و خلط سودا به عنوان اخلاط 4 گانه شناخته می شوند.
خلط دم، برای حمل غذا و اکسیژن به سلول ها و بافت های بدن لازم است، در حالی که خلط بلغم حرکت، رطوبت و انعطاف پذیری را افزایش می دهد و در صورت کم بودن خلط دم، به عنوان یک ذخیره ای برای تغذیه بدن عمل می کند. خلط صفرا به عنوان هضم کننده مواد و رساننده مواد ضروری به نقاط انتهایی بدن تعیین می شود. و خلط سودا برای استحکام استخوان ها و تاندون ها و رشد مو ارزشمند است. درک این خلط ها و نحوه تأثیر آن ها بر سلامتی انسان می تواند در پیشگیری از بسیاری از بیماری ها کمک کند.
